Historia miasta

PRADZIEJE

Ślady osadnictwa ludzkiego w okolicach Sochaczewa sięgają późnego paleolitu - 11 700 lat temu. Ówczesny człowiek był myśliwym i prowadził koczowniczy tryb życia, jego ciągłą wędrówkę determinowało przemieszczanie się stad reniferów, które zapewniały mu żywność i odzienie. Brzegi rzeki Bzury były dogodnym miejscem tymczasowego pobytu paleolitycznych łowców. 

Odkrycia archeologiczne świadczą o tym, że w następujących po sobie epokach ziemia sochaczewska była dogodnym miejscem dla osadnictwa. Pozostałości po epoce kamienia, w tym faunie, znajdują się w Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą – są to m.in. mózgoczaszka prażubra. 

W okresie neolitu oraz epoki brązu i żelaza na terenie ziemi sochaczewskiej miały miejsce intensywne procesy gospodarcze, przede wszystkim zaś na przełomie epoki brązu i żelaza, w czasach tzw. kultury łużyckiej.  Także w okresie rzymskim, w czasach kultury przeworskiej, istniały  na tym obszarze liczne osady zajmujące się wytopem żelaza, czego dowodem były m.in. cmentarzyska ciałopalne na Trojanowie i Chodakowie-Zwierzyńcu. Także w okresie Cesarstwa Rzymskiego na ziemiach zachodniego Mazowsza oraz Sochaczewa miał miejsce handel związany z tzw. szlakiem bursztynowym w II-IV wieku n.e. 

Kolejne wieki, nie bez powodu zwane „ciemnymi”, to czas intensywnych ruchów migracyjnych plemion germańskich oraz słowiańskich. Sytuacja uległa stabilizacji dopiero wraz z całkowitym zajęciem obszarów na wschód od Łaby przez Słowian. 

POD PANOWANIEM KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH, CZASY KSIĘSTWA

Badania archeologiczne wskazują, że osada na skarpie biegnącej wzdłuż Bzury powstała pod koniec XII w. Miejsce było dogodne, przez rzeczny bród wiodły szlaki handlowe, a wysoki brzeg rzeki sprzyjał założeniom warowni typu wyżynnego. Z tego względu, jak można domniemywać, założona wówczas osada miała charakter targowy. Jej lokalizacja zadecydowała o dynamicznym rozwoju – już we wczesnym średniowieczu Sochaczew stał się istotnym ośrodkiem administracyjnym. Z dokumentu wystawionego przez Konrada I Mazowieckiego, gdzie wymieniony został jako świadek jego sporządzenia Falenta, kasztelan sochaczewski, wynika, że w roku 1221 nasza miejscowość była główną siedzibą kasztelanii. W tym też okresie można wydzielić istotne elementy infrastruktury – znajdujące się na usypanym wzgórzu drewniane grodzisko, czyli budowla o charakterze obronnym, pełniąca rolę tzw. refugium (schronienia dla ludności w razie najazdu), będąca jednocześnie siedzibą kasztelana, podgrodzie, które stanowiło ośrodek handlu i rzemiosła, oraz kościół farny, inaczej fara, będący głównym miejscem wyznawania kultu religijnego, które do dziś przetrwało w świadomości lokalnej pod nazwą Poświętne.

Sochaczew był częścią większej jednostki administracyjnej – tzw. ziemi, w skład której wchodziły poszczególne grody wraz z ich okręgami. Ziemie z kolei składały się na Księstwo Mazowieckie, powstałe po rozbiciu dzielnicowym w 1138 roku w wyniku testamentu Bolesława Krzywoustego.

Z tym władcą wiąże się kolejna ciekawa, choć niepewna wzmianka o Sochaczewie. Rocznik Świętokrzyski Nowy podaje mianowicie, że w istniejącym tu opactwie benedyktynów książę miał „przyjąwszy wiatyk zasnąć w Panu” roku pańskiego 1138. Niestety, informacji tej nie da się zweryfikować przy pomocy żadnego innego źródła niż pochodzący z lat 1463-1464 Kodeks Sochaczewski Rocznika Świętokrzyskiego Nowego. Istnienie wzmiankowanej tam siedziby zakonników nie znajduje potwierdzenia w innych dokumentach, jak też w kilkakrotnie przeprowadzanych badaniach archeologicznych.

Natomiast w wieku XIII pojawia się coraz więcej źródeł, świadczących o dalszym rozwoju osady. Najistotniejsza informacja pochodzi z roku 1257, wtedy bowiem biskup poznański zezwolił biskupowi płockiemu Andrzejowi Ciołkowi na konsekrację w Sochaczewie dwu świątyń – w tym kościoła pw. św. Wawrzyńca, diakona i męczennika, pobudowanego w miejscu domniemanego opactwa benedyktynów. Pod względem administracji kościelnej kasztelania sochaczewska należała do archidiakonatu czerskiego diecezji poznańskiej ze stolicą w Grójcu, a od roku 1245 w Czersku.

Niestety, nie wszystkie wydarzenia były dla Sochaczewa sprzyjające. Rozbicie dzielnicowe, które wedle intencji Krzywoustego miało zapobiec bratobójczym sporom o sukcesję, odniosło skutek przeciwny, osłabiło kraj i sprawiło, że stał się on łatwym celem ataków ze strony sąsiadów. W 1286 r. w wyniku najazdu litewsko-ruskiego Sochaczew zostaje zdobyty i zniszczony. Wyprawy litewskie na Mazowsze były w XIII wieku zjawiskiem częstym, miały charakter głównie łupieżczy, ale wynikały również z polityki książąt mazowieckich, rywalizujących o wpływy terytorialne – jako pierwszy wojów litewskich zaczął wykorzystywać do walk wewnętrznych na początku XIII w. Konrad I Mazowiecki, co według Jana Długosza rozzuchwaliło ich i zachęcało do ataków. Najazd, który miał miejsce w 1286 roku, zainspirowany został przez Konrada II, księcia czerskiego, którego celem było odbicie Gostynina z rąk Władysława Łokietka. Kres wypraw litewskich nastąpił wraz z zakończeniem groźnej rywalizacji między Piastowiczami w 1289 r.

Pomimo wspomnianych niedogodności, w XIV w. Sochaczew zaczął nabierać cech wczesnomiejskich. Oprócz handlu nastąpił również rozwój rzemiosła. Dokładnej daty lokacji miasta nie znamy, źródła pisane wskazują jednak, iż miało to miejsce przed rokiem 1324. Stać się to mogło zatem za czasów Siemowita II, który władał ziemią sochaczewską w latach 1316-1343. Jemu przypisuje się również budowę pierwszego sochaczewskiego zamku murowanego.

O randze miasta stanowi również wydarzenie z roku 1377, kiedy to Siemowit III podczas zwołanego wówczas zjazdu wielmożów ogłosił tzw. statut mazowiecki. Był to bardzo istotny krok w stronę normalizacji dotychczas zwyczajowego i nieujednoliconego prawa, opartego na sądach bożych. Stanowi zarazem jeden z najstarszych przykładów tworzenia skodyfikowanego systemu prawnego na ziemiach polskich.

Na rynku w Sochaczewie 15 lipca 1414 roku Zawisza Czarny z Grabowa wypowiedział wojnę Zakonowi Krzyżackiemu, zapoczątkowując tym tzw. wojnę głodową.

Mazowiecka linia Piastów władała ziemią sochaczewską do roku 1476, do momentu inkorporacji jej do dóbr koronnych.

POD PANOWANIEM KRÓLÓW POLSKICH

W lutym 1476 roku do Sochaczewa przybył Kazimierz Jagiellończyk, po odebraniu przysięgi na wierność zrównał prawnie jego mieszkańców z resztą Królestwa Polskiego. Wiązało się to również z nadaniem nowych przywilejów. Kupcy i sukiennicy zyskali prawo swobodnej sprzedaży towarów na jarmarkach lubelskich, a także w Rusi. Na mocy wydanego naszemu miastu na początku XVI w. zezwolenia „praeter solam Wratislaviam” otworzyły się szlaki handlowe na Śląsk. Sochaczew stał się poważnym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej, a jedną z najlepiej rozwiniętych gałęzi było tkactwo. Sukiennicy i postrzygacze mieli własne kaplice w kościele parafialnym, co dowodziło ich zamożności.

Ożywieniu gospodarczemu towarzyszył progres kulturalny. Świadczy o tym fakt, że w latach 1400-1525 liczba studentów z Sochaczewa przewyższała znacznie grupy z takich miejscowości jak Warszawa, Płock, Ciechanów czy Wyszogród. Takiemu rozwojowi miasta sprzyjała ogólna sytuacja polityczna i ekonomiczna w tzw. złotym wieku Polski, wyrosłej w XVI w. do rangi europejskiego mocarstwa.

Pod koniec XVI w. dynamiczny rozwój miasta uległ zahamowaniu. Rosnąca rola szlachty i przyznawanie tej warstwie coraz większych przywilejów odbywało się kosztem mieszczan. Coraz bardziej na znaczeniu zyskiwała wyniesiona do rangi stolicy Warszawa. Nie bez znaczenia były również wielkie pożary, które nękały miasto stosunkowo często – w latach 1506, 1509, 1536. Wtedy jeszcze, dzięki korzystnym przywilejom handlowym ulgom podatkowym, szybko udawało się je odbudowywać. Lustracja miejska z roku 1564 wykazuje, iż znajdowało się Sochaczewie 388 domów. Liczba ludności wynosiła około 3000 osób. Ale pożogi, mające miejsce w wieku XVII, w latach 1602, 1619 i 1630 okazały się prawdziwymi kataklizmami, w wyniku których znaczna część miasta przestawała istnieć. Potop szwedzki przypieczętował upadek miasta - według danych z roku 1660 z ostałych się wówczas w Sochaczewie 110 domów, zaledwie 13 było zamieszkałych. Wiek XVII zostawił zatem Sochaczew wyludnionym, zubożałym i zrujnowanym.

Względne ożywienie nastąpiło dopiero w następnym stuleciu, było jednak powolne z uwagi na niską stopę życiową mieszkańców. Dzięki staraniom okolicznej szlachty udało się podnieść obiekty sakralne, ale zamek pozostawał cały czas opustoszały i zniszczony, wobec czego sejmiki odbywały się w kościele dominikanów. Do względnej użyteczności doprowadzono go dopiero w dobie sejmu czteroletniego (1788-1792). Sochaczew u schyłku Rzeczpospolitej był więc jedynie ośrodkiem drobnego handlu i miejscem zjazdów szlacheckich.

CZASY ZABORÓW

Rok 1793 stanowił początek końca polskiej państwowości, w wyniku traktatów zaborczych granica z Prusami przebiegała wzdłuż rzeki Bzury, ale zaborcy zajęli Sochaczew, planując obsadzić w nim swój garnizon. Spłonął w tym roku również kościół parafialny, niektóre źródła podają, że wskutek celowego podpalenia przez Prusaków.

Ograniczenie suwerenności państwa było w następnym roku przyczyną wybuchu Insurekcji Kościuszkowskiej. Sochaczew okazał się wtedy punktem strategicznym podczas działań wojennych. 19 października 1794 r. na stacjonujących w mieście Prusaków uderzył generał major Benedykt Denis Kołyszko. Najprawdopodobniej w wyniku walk poważnych uszkodzeń doznał również zamek, w którym schroniła się załoga pruska.

Obecność administracji pruskiej usankcjonował w 1795 ostatni rozbiór Polski.

W następstwie objęcia w 1799 roku przez Napoleona Bonapartego władzy we Francji, doszło w Europie do serii konfliktów, które zapisały się na kartach historii pod nazwą wojen napoleońskich. Ważką rolę odegrali w nich Polacy, licząc na pomoc cesarza w ich zabiegach niepodległościowych. W roku 1806, w wyniku wojny Francji z Prusami i Rosją, wojska francuskie z towarzyszącymi im oddziałami polskimi wkroczyły na ziemie zaboru pruskiego. Ostatecznie prusko-rosyjska koalicja została pokonana, w wyniku pokoju w Tylży utworzono Księstwo Warszawskie, złożone z ziem zagarniętych przez Prusy. Sochaczew znalazł się w granicach tego państewka, ale przetrwało ono zaledwie 8 lat. Po przegranej przez Napoleona kampanii rosyjskiej roku 1812 zajęły je wojska carskie, a decyzją Kongresu Wiedeńskiego, którego celem było odwrócenie zmian terytorialnych wprowadzonych przez Bonapartego, część dawnego Księstwa Warszawskiego wraz z Sochaczewem znalazła się w granicach zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych opracowało plan przebudowy miasta, zrealizowany tylko częściową regulacją ulic.

W 1819 r. do prac mających na celu modernizację Sochaczewa przystąpiła administracja królestwa. Wytyczono nową arterię, nazwaną „traktem fabrycznym”, wraz z powstałym na usypanej grobli mostem, zmieniając jego orientację przestrzenną na wschodnio-zachodnią. Wybrukowano wówczas rynek i ulice, pobudowano nowe obiekty, takie jak szlachtuz, czyli rzeźnię, łaźnie, kramnice oraz ratusz. Sochaczew był wówczas miastem wielokulturowym, przeważającą część mieszkańców stanowili Żydzi. Do połowy XIX w. Sochaczew należał do powiatu łowickiego, od roku 1867 stał się miastem powiatowym. Niestety, druga połowa XIX w. charakteryzowała się również regresem gospodarczym. Kryzys agrarny odbił się negatywnie na ukierunkowanej na produkcję rolniczą ziemi sochaczewskiej, rozwój innych gałęzi przemysłu hamował skutecznie brak komunikacji kolejowej. Liczba mieszkańców cały czas jednak rosła, by w roku 1897 wynieść 5763, z czego 3776 stanowili Żydzi.

Jednym z najbardziej doniosłych wydarzeń kulturalnych w XIX w. była wizyta wielkiego polskiego kompozytora Fryderyka Chopina. 29 sierpnia 1830 r. przybył do sochaczewskich koszarów wojskowych na zaproszenie stacjonującego tu gen. Piotra Szembeka. Odbył się wówczas koncert z udziałem Chopina oraz grającego na skrzypcach Szembeka i jego orkiestry pułkowej.

SOCHACZEW NA POCZĄTKU XX w.

Czynnikiem, który przerwał okres stagnacji, była budowa przez Towarzystwo Akcyjne Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, linii kolejowej łączącej Warszawę z Kaliszem. Kolej Warszawsko-Kaliską uruchomiono w listopadzie 1902 r., na trasie przejazdu znalazł się również Sochaczew. Bliskość kolei była jednym z czynników, który zadecydował o powstaniu w Boryszewie pod Sochaczewem Fabryki Sztucznego Jedwabiu z kapitałem belgijskim, która otwierała przed mieszkańcami nowe możliwości pracy.

Niestety, skutki wybuchu I wojny światowej nie ominęły Sochaczewa – od grudnia 1914 do lipca 1915 stał się on miastem frontowym. Wskutek ostrzału artyleryjskiego całkowitemu zniszczeniu uległo 64 % budynków, a ogólna liczba uszkodzonych sięgnęła 85%. (wg danych zebranych przez Zygmunta Limanowskiego).  17 lipca 1915 roku oddziały niemieckie zajęły miasto. 5 listopada 1916 w Pszczynie władze niemieckie i austro-węgierskie ogłosiły proklamację niezależnego od Rosji Królestwa Polskiego. Dla Sochaczewa oznaczało to trwającą do 11 listopada 1918 roku okupację niemiecką. Tego dnia stacjonujący w Sochaczewie garnizon niemiecki został rozbrojony i opuścił Sochaczew. 

Przez okres odzyskanej niepodległości włodarze miasta włożyli ogromny wysiłek w jego odbudowę ze zniszczeń, niestety spójna architektonicznie historyczna zabudowa miasta przepadła bezpowrotnie. Dodatkowym spadkiem po czasach zaboru rosyjskiego było zacofanie i analfabetyzm. Próby poprawy tej sytuacji nastąpiły jeszcze w roku 1917, w pomieszczeniach, będących w posiadaniu  Akcyjnego Towarzystwa Fabryki Sztucznego Jedwabiu w Boryszewie mieściła się pierwsza szkoła powszechna. Na pomieszczenia szkolne w samym Sochaczewie, przeznaczono zabudowania poklasztorne sióstr dominikanek, tworząc w ten sposób placówkę potocznie nazywaną „szkołą na skarpie”. 

Pomimo że w bezpośrednim sąsiedztwie miasta działały duże fabryki - Fabryka Przędzy i Tkanin Sztucznych Chodaków, Spółka Akcyjna oraz Boryszewska Fabryka Prochu (po pierwszej wojnie wojsko podpisało z Belgijskim Towarzystwem Akcyjnym umowę na produkcję prochu strzelniczego, w związku z czym produkcję przestawiono na potrzeby wojska), utrzymał on swój handlowo-rzemieślniczy charakter, głównym źródłem utrzymania ludności były sklepy oraz zakłady usługowe i warsztaty. W roku 1931 ogólna liczba mieszkańców wynosiła 10822, z czego 27,7% stanowili Żydzi.

II WOJNA ŚWIATOWA

Rok 1939 również okazał się dla Sochaczewa wyjątkowo tragiczny. Będąc istotnym węzłem komunikacyjnym na szlaku Warszawa-Łowicz, został zbombardowany już na początku wojny, a następnie stał się w dniach 13-16 września miejscem zaciętych walk. Dostępu do miasta bronił II batalion 18 pułku piechoty pod dowództwem mjr. Feliksa Kozubowskiego, wspierany ogniem artyleryjskim 5 baterii 2 dywizjonu 26 pułku artylerii lekkiej, dowodzonego przez por. Andrzeja Doroszewskiego. 15 września pod naporem przeważających sił wroga, zdziesiątkowany batalion wycofuje się z miasta. Podczas przeprawy przez Bzurę ginie major Feliks Kozubowski. Obrona Sochaczewa była epizodem największej batalii polskiego września 1939 r., która przeszła do historii pod nazwą Bitwy nad Bzurą. Wskutek walk zniszczeniu uległa centralna część miasta – został uszkodzony kościół (ostatecznie został on wysadzony 29 kwietnia 1941 r.) oraz synagoga.

W czasie okupacji niemieckiej Sochaczew znalazł się w granicach Generalnego Gubernatorstwa, na obszarze Dystryktu Warszawskiego. Władze niemieckie rozpoczęły drenaż gospodarczy okupowanych terenów, podstawą ich rządów był terror i prześladowanie ludności. Ofiarą polityki rasowej III Rzeszy padła głównie społeczność żydowska, która została w przytłaczającej większości fizycznie eksterminowana. 

Mieszkańcy miasta nie pozostali bierni, dość szybko, bo jeszcze w 1939 r. zawiązał się na jego terenie konspiracyjny ruch oporu. Dominującą organizacją była Armia Krajowa. Jednostka terytorialną, pokrywającą się z obszarem powiatu sochaczewskiego (wedle przedwojennego podziału administracyjnego), był obwód o kryptonimie „Skowronek”. Żołnierze „Skowronka” wykonywali szereg akcji sabotażowych i dywersyjnych, do jednych z najważniejszych na terenie miasta należało zlikwidowanie wicestarosty Hermana Alberta Vorbichlera, które to zadanie wykonał Stanisław Janicki, ps. „Kordon” 26 maja 1943 r.

14 stycznia 1945 z przyczółka warecko-magnuszewskiego ruszyła radziecka Operacja wiślańsko-odrzańska (in. wielka ofensywa styczniowa). 17 stycznia oddziały 2 Armii Gwardii dowodzonej przez gen. Siemiona Bogdanowa zajęły po zaciętych walkach Sochaczew.

Władze w Polsce przejął w wyniku sfałszowanych wyborów rząd uzależniony od Moskwy, przy pomocy rozwiniętego aparatu bezpieczeństwa rozpoczął utrwalanie władzy ludowej. Jej organem w Sochaczewie był Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, którego siedzibą była kamienica przy u. Staszica. 

LATA POWOJENNE

Ponowna odbudowa miasta ze zniszczeń wojennych przypadła więc na pierwsze lata represji stalinowskich, wymierzonych w członków podziemia niepodległościowego. Wskutek przeprowadzonej nacjonalizacji przemysłu zlikwidowano niemal całkowicie lokalną prywatną inicjatywę gospodarczą i handlową (jedynym zakładem, którego nie znacjonalizowano, był młyn Jana Kulisiewicza). Na znaczeniu zyskały spółdzielnie spożywcze, handel hurtowy przejęła w Sochaczewie Państwowa Spółdzielnia Spożywców, która wznowiła działalność 17 stycznia 1945 r.

Po zakończeniu II wojny światowej ks. proboszcz Antoni Kaczyński wzniósł prowizoryczny, niewielki kościół według projektu J. Krawczyńskiego, poświęcony w listopadzie 1946 r. przez biskupa sufragana warszawskiego Wacława Majewskiego. Nie był on jednak w stanie pomieścić wszystkich parafian. W roku 1959 z inicjatywy ks. proboszcza Zygmunta Dejcińskiego rozpoczęto prace nad budową nowej świątyni. Poświęcił ją 21 czerwca 1964 prymas Stefan Wyszyński, sześć lat później zaś konsekrował.

Na drugą połowę lat 50 przypada rozwój przemysłu, związany z fabrykami w Boryszewie i Chodakowie. Uprzemysłowienie pociągnęło za sobą rozbudowę i napływ ludności – zaczęły w mieście powstawać bloki wielorodzinne z betonowej płyty. 

Przemiany ustrojowe związane z okresem transformacji w latach 90 miały również skutki negatywne – związane z upadkiem działających na terenie miasta zakładów. 

Obecny rozwój gospodarczy miasta opiera się na na małych i średnich przedsiębiorstwach. 

Opracował Radosław Jarosiński/Muzeum Ziemi Sochaczewskiej